Тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге

даяныр конспектилерни ажыглаары

            Өөреникчилерниң чаңгыс аай быжыг билирин чедип алырда, оларны өөренир чүүлүнден эң-не колун тып, ону өөренген чүүлү-биле холбап билирин өөредири чугула. Ону чедип алырда, чаа теманың тайылбырын дээштиг, чедимчелиг кылдыр бээр.
            Чаңгыс терминни сактып алгаш, оон ооң дүрүмүн чугаалаары дээрге, чүгле эге чада-дыр, а ону чижектерге көргүзүп тургаш, чазып номчууру аажок берге болур, ону баш удур чаңчыктырып алырынга даяныр конспектилер (опорный конспектилер) кончуг ажыктыг. Ол дээрге өөредир ужурлуг материалдың кыска тайылбырының схемалай көргүскен чуруу-дур. Ону тургузары дээрге-ле, өөреникчилерге өөренир чүүлдү билдингир болгаш тодазы-биле аңгылап ылгаарынга, аңгы-аңгы кезектериниң аразында харылзаазын көргүзеринге, кол чүүлдү сактып, бодап алырынга дузалажыыры-дыр.

            Даяныр конспектиниң аңгы-аңгы хевирлери бар: даяныр сөстер, таблицалар, схемалар, чуруктар. Өөреникчилерниң ону дүрген, эки сактып алыры, башкының схеманы шын, билдингир, чиге кылдыр тургузуп каанындан кол хамааржыр.

Даяныр конспект-биле ажыл.

Кичээл үезинде башкы аргалыг-ла болза, уруг бүрүзүнге улептер даяныр конспектилиг болза эки, ынчалза-даа уруг ону боду шыйып, дүжүрүп бижип алырга, сактып алыры эки дээрзин дуржулгалар көргүскен.
           Схемалар теманы анаа-ла бодал чокка эвес, а ханызы-биле, бодамчалыы-биле шиңгээдип алырынга улуг идигни берип турар.
            Чаа теманың тайылбырын схема хевиринге бээрге, уругларның бодалдары дес-дараалашкак, чурум-чыскаалдыг бооп, эң-не кол чүүлдү сактырда, ооң дүрүмүн эвес, а кыска хевириниң бижилгезин сактып алыр, а херек апарза, ону кысказы-биле тода чугаалап билиринге чаңчыктырар.
             Тайылбырны дыңнап оргаш, чергелештир чанынга ооң кыска бижилгезин кылып орар кылдыр уругларны өөредир, олар бижип, дыңнап, көрүп, сактып ап олурда, ооң шупту минниишкин органнары ажылдап турар. Ол үеде чүгле дүжүрүп бижип эвес, а кол утказын база сайгарып олурар. Ынчангаш башкы кол-кол черлерни катаптап, чугула черлерин бижидип, тайылбырлаар болза эки. Оон бажыңынга баргаш, билдинмейн барган чүүлдү номдан көрүп, бижип четтикпээн черлерин немеп алырын сүмелээр. Даяныр конспектини тудуп алгаш, башкы-биле дөмей кылдыр тайылбырлап чаңчыгарынга ном дузалаар, эге дээрезинде, а үргүлчү системалыг ажылдаар болза, өөреникчилер чоорту боттары чаа теманың схемазын тургузуп, ооң графиктиг бижилгезин кылып билир апаар.
            Өңнер дугайын аңгы чугаалаза эки. Схеманы янзы-бүрү өңнер-биле ылгаар болза, билдингир боор, эмин эрттир шокар эвес, а утказынга чүүлдештир кылыр. Эң-не кол черлерни өске өң-биле көргүзер.
            Номда бижээн сөзүглелге көөрде, схема-биле өөренирге дүрген сактып алыр.

            Даяныр конспектилерни ажыглап тургаш, кошкак өөреникчилерни ажылдадыптарының аргазын бо чүүлдүң эгелекчилериниң бирээзи Донецк чурттуг улуг башкы В.Ф.Шаталовтуң арга-дуржулгазындан билир бис.

Даяныр конспектилерни хынаптарының аргалары:

1.Бижимел-биле башкы кичээлдиң кайы-даа үезинде даяныр конспектилерниң кыска бижилгезин кылдыртып болур. Кыдырааштарынга 10—12 мин. кылган соонда, кыдырааштарын чыып алгаш, кандыг-даа эдилге чокка, чүгле демдээн салып каар, өөреникчи схемазы-биле деңнеп оргаш, частырыын тывар ужурлуг.

2.Бижимел ажылды бот-боттарынга хынаштырып болур. Эжиниң ажылын хынаарда, схеманы ажыглап болур.

3.Кошкак өөреникчилерге схеманы ажыглаарын чүгле берге темаларга  чөпшээреп болур.

4.Аас-биле кошкак улусту хынап болур, билдинмейн барган черлерин башкы тайылбырлавышаан, немелде ажылды кылыр.

Даяныр конспектилерниң ажыглалы.

            Чогаал кичээлдеринге: чогаалды анализтээри дээрге номчукчунуң чогаадыры-дыр, өскээр чугаалаарга, номчукчунун сөзуглелди бодунуу-биле хүлээп аары. Ону чогаалчыныы-биле шын билип алырынга, даяныр конспектилер кончуг ажыктыг. Ол номчукчуга чүгле утказын эвес, а ону ханызы-биле анализтеп көөрүнге, чогаалдың тургузуун, сюжединиң өөскүдүлгезин, чурумалдыг символдарны, овур-хевирлерни аңгылаарынга дузалажыр.

            Даяныр конспектилер чугаа сайзырадылгазынга аажок ажыктыг арга, чүге дээрге уруглар бар чүүлүнге даянып тургаш, бодунуң бодалдарын чогаадыкчы ёзу-биле, эскериичели-биле чогаалда сонуургаан чүүлдерин чугаалап бээр.

            Тыва дыл кичээлдеринге схемалар кол рольду ойнаар. Оларның дузазы-биле бижик демдектериниң дүрүмнерин белени-биле шингээттирип ап болур. Ылаңгыя дорт чугаага, диалогка бижик демдектери кончуг нарын. Шын бижилге дүрүмнерин база дүрүм аайы-биле схемалап ап болур.